গুৰু দত্ত : জন্ম শতবৰ্ষৰ শ্ৰদ্ধাঞ্জলি - মৃগেন্দ্ৰ চন্দ্ৰ দাস

    অশান্ত মনোজগত , সমাজৰ প্ৰত্যাহ্বান , আধুনিকতা আৰু পৰম্পৰাগত মূল্যবোধৰ জটিল মিশ্ৰণৰে হিন্দী চিনেমালৈ কালজয়ী অৱদান আগবঢ়াই যোৱা এগৰাকী ...

 

 অশান্ত মনোজগত, সমাজৰ প্ৰত্যাহ্বান, আধুনিকতা আৰু পৰম্পৰাগত মূল্যবোধৰ জটিল মিশ্ৰণৰে হিন্দী চিনেমালৈ কালজয়ী অৱদান আগবঢ়াই যোৱা এগৰাকী সুপৰিচিত ব্যক্তি হৈছে পৰিচালক, প্ৰযোজক, লেখক তথা অভিনেতা গুৰু দত্ত৷ গুৰুদত্তৰ জন্মশতবাৰ্ষিকী এই বছৰ দেশ বিদেশত পালনৰ আয়োজন চলিছে। পোহৰ আৰু ছাঁৰ ব্যৱহাৰ, অনন্য কেমেৰাৰ কোণ, মৰ্মস্পৰ্শী আখ্যানকে ধৰি গুৰু দত্তৰ উদ্ভাৱনীমূলক চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাণ কৌশলে ভাৰতীয়, বিশেষকৈ হিন্দী চিনেমাত এক বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তন আনি উদ্যোগটোত স্থায়ী প্ৰভাৱ পেলাইছিল। তেওঁৰ এই ব্যতিক্ৰমী অৱদানৰ বাবে সমালোচকৰ প্ৰশংসা আৰু অসংখ্য বঁটা লাভ কৰি ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰ জগতৰ এজন অগ্ৰণী আৰু দিগদৰ্শী হিচাপে তেওঁ এক সুকীয়া মৰ্যাদাৰ অধিকাৰী কৰি তুলিছিল। বিশেষকৈ তেওঁৰ “প্যাসা”(১৯৫৭) আৰু “কাগাজ কে ফুল” (১৯৫৯)- এই দুখন ছবিৰ চিত্ৰায়নে, কাব্যিক মনোমোহকতাই এক আবেগগত গভীৰতা আৰু শৈল্পিক উৎকর্ষতা লাভ কৰাৰ লগতে মৰ্মান্তিক মানসিক স্থিতিৰ অনন্য দৃষ্টিভঙ্গিৰ বাবেও প্ৰশংসাও লাভ কৰিছিল। এই ছবি দুখনৰ পৰিচালক হোৱাৰ লগতে দুয়োখনৰে নায়কৰ ভুমিকাত তেওঁ নিজেই অভিনয়ো কৰিছিল। গুৰু দত্তক এজন গ্লেমাৰ নায়কৰূপে গণ্য নকৰিলেও হিন্দী চিনেমাৰ এজন অসাধাৰণ প্ৰতিৱান অভিনেতাৰূপে প্ৰতিস্থিত। গুৰু দত্তৰ ছবিসমূহৰ বিশেষত্ব হ’ল তেওঁৰ গভীৰ অন্তৰ্দৃষ্টি আৰু বিষাদময় আখ্যানশৈলী, যিয়ে প্ৰায়েই ব্যক্তিগত অস্তিত্বৰ সংকট আৰু সমাজৰ প্ৰতাৰণা উদঙাই দিছিল। উদাহৰণ স্বৰূপে, প্যাসা ছবিখনত এজন প্ৰতিভাবান অথচ অজ্ঞাত/বেনামী কবিৰ সংগ্ৰাম আৰু হতাশাক সুন্দৰভাৱে উন্মোচন কৰে, য’ত প্ৰেম, প্রত্যাখ্যান আৰু মুক্তিৰ বেদনাৰ মিশ্ৰিত আখ্যান পোৱা যায়। এই ছবিখনে কলাৰ বিশুদ্ধতা, তথা সাহিত্য আৰু কলমৰ বাণিজ্যিকীকৰণ আৰু দূৰ্নীতিৰ বিস্তাৰজনিত সমস্যাবোৰ সুন্দৰকৈ বিশ্লেষণ কৰিছে। ইয়াৰোপৰি, দত্তৰ চলচ্চিত্ৰসমূহ দৃশ্যগত ৰূপতকৈও অপূৰ্ব। তেওঁ জাৰ্মান এক্সপ্ৰেছনিষ্ট আলোকসজ্জা (Expressionist cinematography) আৰু ভাৰতীয় নান্দনিকতাক একত্ৰিত কৰি এক অনন্য সৌন্দৰ্যৰ সৃষ্টি কৰিছিল। পৰিকল্পিতভাবে কৰা ছাঁ-পোহৰক অতি সাবধানে সুক্ষ্ম ভাবে ব্যৱহাৰ কৰি কৰা ছবিৰ ফ্ৰেমবোৰে তেওঁ কাহিনীৰ গভীৰ মানৱিক অনুভূতিসমূহ সজীৱ কৰি তুলিছিল। “কাগজ কে ফুল” ছবিখনত তেওঁ এই প্রযুক্তিবোৰ অপূৰ্বভাৱে ব্যৱহাৰ কৰি ছবিৰ মুখ্য চৰিত্ৰৰ একাকীত্ব আৰু অন্তৰ্দ্বন্দ্ব সফল ভাবে প্ৰতিফলিত কৰিছিল, যিটো তেওঁৰ নিজৰে জীৱনসংগ্ৰামৰ দৰ্শনসদৃশ আছিল।

 

               

গুৰু দত্তৰ ছবিসমূহ দৃশ্যগতভাৱে তুলনামূলক ভাবে অধিক আকৰ্ষণীয়। জাৰ্মান এক্সপ্ৰেছনিষ্ট চিনেমেটগ্ৰাফীক (Expressionist cinematography) এক অনন্য ভাৰতীয় নান্দনিকতাৰ সৈতে একত্ৰিত সংযুক্ত কৰি অনন্য সৌন্দৰ্য সৃষ্টি কৰি গুৰু দত্তই তেওঁৰ কালজয়ী মাষ্টাৰপিছ সৃষ্টি কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। (জাৰ্মান এক্সপ্ৰেচনবাদে বা জার্মান অভিব্যক্তিবাদে ২০ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে বাস্তৱক চিত্ৰিত কৰাতকৈ আভ্যন্তৰীণ আৱেগক অধিক গুৰুত্ব দি পৰম্পৰাগত কলাত্মক নীতি-নিয়মক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল।) তেওঁৰ পোহৰ, ছাঁ আৰু নিখুঁতভাৱে ৰচিত ফ্ৰেমৰ উদ্ভাৱনী ব্যৱহাৰে তেওঁৰ আখ্যানৰ মাজেৰে চলি থকা গভীৰ আৱেগিক সোঁতবোৰক বুজাবলৈ সহায় কৰে। কাগাজ কে ফুলত দত্তই এই কৌশলসমূহ নিপুণভাৱে ব্যৱহাৰ কৰি নায়কক ক্ৰমান্বয়ে অস্পষ্টতা আৰু বিচ্ছিন্নতালৈ নামি অহাৰ প্ৰতিফলন ঘটাইছে, যিয়ে দত্তৰ নিজৰ জীৱন আৰু প্ৰক্ৰিয়াটোৰ সংগ্ৰামক প্ৰতিফলিত কৰিছে।

 

তেওঁৰ মাষ্টাৰপিছৰূপে পৰিচিত প্যাসা(১৯৫৭)ই টাইম (TIME) আলোচনীয়ে ২০০৫ চনত বাচনি কৰা সৰ্বকালৰ ১০০ খন শ্ৰেষ্ঠ চিনেমাৰ তালিকাৰ ভিতৰত স্থান পাইছিল। গুৰু দত্তই অভিনেতা হিচাপে কৃতিত্ব অৰ্জন কৰা এখন উল্লেখযোগ্য ছবি হৈছে ”চাহিব বিবি ঔৰ গোলাম” (১৯৬২), Abrar Alviএ পৰিচালনা ছবিখনৰ নায়িকা আছিল সেই সময়ৰ হিন্দী ছবিৰ প্ৰখ্যাত নায়িকা মীনা কুমাৰী। কেৱল কাৰিকৰী নিপুণতাৰ বাবেই নহয়, জীৱনৰ শূন্যতা আৰু বস্তুগত সফলতাৰ অগভীৰতাৰ ওপৰত চিৰন্তন ৰোমান্টিকতা তেওঁৰ ছবিসমূহক অকল ভাৰতৰ্ষতেই নহয় সমগ্ৰ বিশ্বজুৰি চিনেমাপ্ৰেমী দৰ্শক, সমালোচকৰ লগতে চলচ্চিত্ৰ বিষয়ক অধ্যয়নৰত সকলকে মোহিত কৰি আহিছে।

 

                   

৯ জুলাই, ১৯২৫ চনত বেংগালুৰুত জন্মগ্ৰহণ কৰা গুৰু দত্তই সৰুতে কলকাতাত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰি পিছত আলমোৰাৰ উদয় শংকৰৰ নৃত্য একাডেমীত প্ৰশিক্ষণ লৈছিল। তাৰ পিছত টেলিফোন অপাৰেটৰ হিচাপে জীৱিকা নিৰ্বাহ আৰম্ভ কৰিছিল। পিছলৈ তেওঁ পুনেলৈ স্থানান্তৰিত হৈ প্ৰভাত ষ্টুডিঅ’ত যোগদান কৰে, য’ত তেওঁ প্ৰথমে অভিনেতা হিচাপে আৰু তাৰ পিছত নৃত্য পৰিচালক হিচাপে কাম কৰে। তেওঁ পৰিচালনা কৰা প্ৰথমখন বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ ছবি “বাজী” (১৯৫১ “A Game of Chance”) প্ৰখ্যাত নৱকেতন ইণ্টাৰনেশ্যনেল ফিল্মছৰ বেনাৰত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। ছবিখনত নায়ক আছিল দেৱ আনন্দ আৰু গীতা বালিয়ে তেওঁৰ বিপৰীতে অভিনয় কৰিছিল। ইয়াৰ পিছৰ বছৰতো গুৰু দত্তই দেৱ আনন্দ আৰু গীতা বালিক লৈ আন এখন সফল ছবি “জাল” (১৯৫২/ “The Net”) নিৰ্মাণ কৰাৰ পিছত তেওঁ নিজাকৈ এটি প্ৰড্ৰাকশ্চন হাউচ স্থাপন কৰি আৰু “বাজ” (১৯৫৩; “দ্য হক”) নামৰ ছবিখন নিৰ্মাণ কৰিছিল । গুৰু দত্তই তেওঁৰ উজ্জ্বল কেৰিয়াৰত বিভিন্ন ধৰণৰ ধাৰাত কাম কৰিছিল যদিও মেলোড্ৰামা তেওঁৰ প্ৰতিভাক সৰ্বোত্তমভাৱে প্ৰতিফলিত কৰা শৈলী আছিল। বলীউদৰ পৰিচালক ৰাজ খোছলাই পৰিচালনা কৰা প্ৰথম ছবি C.I.D. (১৯৫৬),  সেইসময়ৰ এই অতি জনপ্ৰিয় ছবিখন গুৰু দত্তৰ প্ৰযোজনাতেই নিৰ্মাণ হৈছিল। বলীউদৰ আগশাৰীৰ প্ৰখ্যাত অভিনেত্ৰী ৱাহিদা ৰেহমানে সুন্দৰ অভিনয়ৰে তেওঁৰ কেৰিয়াৰ C.I.D. নামৰ এই ছবিখনৰ জড়িয়তে আৰম্ভ কৰিছিল। ইয়াৰ পিছত তেওঁ গুৰু দত্তৰ অতি দুখন উল্লেখনীয় ছবি “প্যাসা” আৰু “কাগাজ কে ফুল”ত গুৰু দত্তৰ বিপৰীতে অভিনয় কৰি তেওঁ প্ৰতিভাৰ পৰিচয় দি অধিক প্ৰভাবশালী অভিনেত্ৰীৰূপে হিন্দী চিনেমা জগতত প্ৰতিষ্ঠিত হয় আৰু কেইবা দশকজুৰি তেওঁৰ জনপ্ৰিয়তা অক্ষুণ্ণ ৰাখে। পৰিচালক হিচাপে গুৰু দত্তৰ পোহৰ আৰু ছাঁৰ কল্পনাপ্ৰসূত ব্যৱহাৰ, উত্তেজক চিত্ৰকল্প আৰু আখ্যানত একাধিক বিষয়ভিত্তিক স্তৰ বোৱাৰ আকৰ্ষণীয় দক্ষতাৰ বাবে স্মৰণীয়, এই দক্ষতাৰ লগতে প্ৰচলিত বলীউডৰ আৰ্হিৰে প্ৰয়োগ কৰা গীতবোৰৰ মোহনীয় ব্যৱহাৰে তেওঁক ভাৰতবৰ্ষৰ এজন অন্যতম নিপুণ চলচ্চিত্ৰ ষ্টাইলিষ্টৰূপেও প্ৰতিষ্ঠা কৰিছে। তেওঁৰ ছবিত পৰিলক্ষিত হোৱা থীমসমূহ হৈছে: চিন্তাধাৰা আৰু কাহিনীৰ মূল বিষয়বস্তুয়ে যত প্ৰধান্য লাভ কৰা দেখা যায় অস্তিত্ববাদী হতাশা আৰু নিসংগতা: গুৰু দত্তৰ ছবিত অস্তিত্ববাদী হতাশা আৰু একাকীত্ব প্ৰধান বিষয়বস্তু, জীয়াই থকাৰ অন্তৰ্নিহিত যন্ত্ৰণা আৰু ব্যক্তিৰ নিসংগতাৰ লগতে অস্তিত্বৰ সংকটৰ গভীৰ বর্ণনাই গুৰুত্ব লাভ কৰিছিল। ইয়াৰ লগতে আছিল সমাজৰ সমালোচনা: তেওঁ প্ৰায়ে সমাজৰ ভণ্ডামি আৰু নৈতিক অৱক্ষয়ৰ ওপৰত প্ৰৱল আঘাত কৰিছিল, তেওঁৰ ছবিসমূহত কলা সাহিত্যৰ জগতখনত সংঘটিত হৈ থকা শোষণ আৰু তীব্ৰ শ্ৰেণী বৈষম্যৰ দৰে বিষয়সমূহৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছিল।

 

প্ৰেম আৰু ৰোমাঞ্চ: তেওঁৰ ছবিসমূহত দেখা আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়বস্তু। চাহিব বিবি ঔৰ গুলাম আৰু চৌধ্বী কা চান্দৰ (1960)দৰে ছবিত দেখা পোৱা এই প্ৰেম কাহিনী এটা পুনৰাবৃত্তিমূলক বিষয়বস্তু, যিয়ে সদায় দুৰ্ভাগ্যৰ সৈতে যুজ দি ট্ৰেজেডীৰ সৈতে সংলগ্ন হয়।

 

জটিল আৰু সবল নাৰী চৰিত্ৰ উপস্থাপন: গুৰু দত্তৰ ছবিত জটিল চৰিত্ৰৰ নায়িকাই শক্তিশালীভাবে প্ৰাধান্য পাইছিল, যিয়ে প্ৰায়ে সমাজৰ প্ৰচলিত নীতি-নিয়ম ভংগ কৰিব বিচাৰে। পুৰুষতান্ত্রিক সমাজত নাৰীৰ দুৰ্দশা প্ৰদৰ্শনৰে নাৰী সংগ্ৰাম প্ৰতিফলিত কৰাৰ চেষ্টা চলিছিল।

গুৰু দত্তই প্ৰয়োগ কৰা নিজস্ব শৈলীসমূহ :

উদ্ভাৱনী আলোকসজ্জা আৰু নতুনত্বেৰে ভৰা চিনেমেটোগ্ৰাফী:: হিন্দী চিনেমাৰ প্ৰখ্যাত চিনেমাটোগ্ৰাফাৰ ভি.কে. মূৰ্তিয়ে দত্তৰ ছবিবোৰৰ দৃশ্যগ্ৰহণ কৰিছিল, যত বহু স্মৰণীয় শ্বট আছে যিবোৰক বিশেষ দৃষ্টিভংগীৰে গঢ়ি তোলা হৈছিল। বিশেষকৈ ‘প্যাসা’ আৰু ‘কাগাজ কে ফুল’ৰ দৰে ছবিত ছাঁ আৰু পোহৰৰ ব্যৱহাৰে এক উত্তেজক আৰু প্ৰায়ে এক বিষাদময় পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰিছিল। পোহৰ আৰু অন্ধকাৰ ছাঁ-প্ৰক্ষেপন, আৰু ৰঙৰ সুক্ষ্ম ব্যৱহাৰে তেওঁৰ চলচ্চিত্ৰসমূহত এক মনোমুগ্ধকাৰী আৰু বেদনাময় পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰাত অৰিহণা যোগাইছিল।  

সংগীত আৰু কাহিনীৰ সংমিশ্ৰণ আৰু গীতৰ চিত্ৰায়ন: গুৰু দত্তই সংগীত আৰু আখ্যানক নিৰৱচ্ছিন্নভাৱে একত্ৰিত কৰিছিল। তেওঁৰ গীতৰ ক্ৰমবোৰ কেৱল মনোমোহা সংগীতৰ কণ্ঠই নাছিল বৰঞ্চ কাহিনীভাগ অগ্ৰসৰত সহায়ক হৈ চৰিত্ৰৰ অন্তৰ্দ্বন্দ্ব প্ৰকাশেৰে চৰিত্ৰসমূহৰ মনোবিজ্ঞানৰ গভীৰতালৈ সোমাই গৈছিল।

 

জটিল আখ্যান: তেওঁৰ কাহিনীবোৰত প্ৰায়ে একাধিক স্তৰ আছিল - আন্তঃসংলগ্ন ৰোমাঞ্চ, ট্ৰেজেডী, সমাজৰ সমালোচনা আৰু ব্যক্তিগত আত্মনিৰীক্ষণৰে ভৰা। ৩৯ বছৰ বয়সত গুৰু দত্তৰ অকাল মৃত্যুৱে (১০ অক্টোবৰ, ১৯৬৪, মুম্বাইত) ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰ জগতখনক স্তম্ভিত কৰি তুলিছিল। তেওঁৰ মৃত্যুক লৈ জল্পনা-কল্পনা আৰু বিতৰ্কৰ সৃষ্টি হৈছিল, বহুতে ব্যক্তিগত জীৱন আৰু পেছাদাৰী কামৰ হেচাঁৰ বাবেই ইয়াৰ কাৰণ বুলি কয়। তেওঁৰ মৃত্যুৰ পৰিস্থিতিটো আজিও সম্মোহন আৰু বিতৰ্কিত হৈয়ে আছে। গুৰু দত্তৰ সৃষ্টিৰ বিষয়বস্তু আৰু প্ৰতীকবাদ অন্বেষণ কৰিলে গভীৰতা আৰু জটিলতাৰ এক ভঁৰাল উন্মোচিত হয়। শিল্পীজনৰ অস্তিত্ববাদী ক্ষোভৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সমালোচনালৈকে তেওঁৰ ছবিবোৰ উপমা আৰু সামাজিক ধাৰাবাহিকতাৰে সমৃদ্ধ আজিও যাৰ চিন্তা আৰু আলোচনা উত্তেজনাময়। ভাৰতীয় চিনেমালৈ গুৰু দত্তৰ অৱদানসমূহ সময়ৰ লগে লগে প্ৰতিধ্বনিত হৈ গল্প কোৱাৰ শক্তি আৰু এজন দূৰদৰ্শী শিল্পীৰ চিৰস্থায়ী প্ৰভাৱৰ কথা মনত পেলাই দিয়ে। আজি দৰ্শকে তেওঁৰ ছবিসমূহৰ মাজত সোমাই পৰাৰ লগে লগে তেওঁৰ শিল্পকলাৰ প্ৰশংসা কৰাই নহয়, জীৱন, প্ৰেম আৰু নিত্য বিকশিত আৰ্থ-সামাজিক পৰিৱেশৰ বিষয়েও মূল্যৱান শিক্ষা লাভ কৰে। গুৰু দত্তৰ চিনেমাই পৰিৱৰ্তনশীল শক্তি আৰু এজন প্ৰকৃত দূৰদৰ্শীৰ চিৰন্তন প্ৰাসংগিকতা প্ৰমাণ কৰে।

 

                   

নিৰ্মাতা, পৰিচালক তথা প্ৰখ্যাত অভিনেতা দেব অনন্দে গুৰু দত্তৰ কৰ্মৰাজী সম্পৰ্কে এনেদৰে মন্তব্য কৰিছে, “তেওঁৰ ছবিবোৰে কেৱল মনোৰঞ্জৰকেই নহয়, চিন্তাকো উত্তেজিত কৰে, সৃষ্টিশীলতাক অনুপ্ৰাণিত কৰে, আৰু সময়ক অতিক্ৰম কৰা আৱেগক উদগনি দিয়ে। আজি দৰ্শকে ভাৰতীয় চিনেমালৈ গুৰু দত্তৰ অৱদানৰ পুনৰাবৃত্তি আৰু শলাগ লোৱাৰ লগে লগে তেওঁৰ কৰ্মৰ চিৰস্থায়ী প্ৰাসংগিকতা আৰু গভীৰ প্ৰভাৱৰ কথা সোঁৱৰাই দিয়ে। ছবিৰ জৰিয়তে গুৰু দত্তই আমাক ভাৰতীয় গল্প কোৱাৰ চহকী টেপেষ্ট্ৰীত প্ৰতিফলিত, শিকিবলৈ আৰু প্ৰেৰণা বিচাৰিবলৈ উৎসাহিত কৰি পৃথিৱীখনক এক বেলেগ দৃষ্টিৰে চাবলৈ অনুপ্ৰণিত কৰে। এই মহান শিল্পীগৰাকী জন্ম শতবাৰ্ষিকীত আমাৰ গভীৰ শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জ্ঞাপন কৰিলোঁ।